شهر سوخته سیستان؛ میراث تمدن باستانی شرق

تاریخ ایران عزیز ما، سرشار از شگفتی‌ها و عجایب است. شهر سوخته، یکی از شگفت‌انگیزترین میراث تاریخ کهن ایران است. این شهر که در سیستان و بلوچستان واقع شده است، باستان‌شناسان را شگفت‌زده و متعجب کرده است. از شهر سوخته چه می‌دانید؟ با ما همراه باشید تا با این شهر باستانی جنوب شرق ایران آشنا شویم.

معرفی شهر سوخته

استان سیستان‌وبلوچستان یکی از پرچمداران تمدن ایرانی به‌حساب می‌آید. گواه بزرگ این ادعا، وجود شهر سوخته است. شهری با قدمت بیش از ۵۰۰۰ سال و تمدنی که پیشرفتگی‌اش هرکسی را شگفت‌زده می‌کند. این شهر یکی از آثار مهم ثبت جهانی شده ایران است و در فهرست میراث جهانی یونسکو هم قرار دارد.

اولین بار یک کلنل بریتانیایی با دیدن خاکستر اطراف این منطقه باستانی نام شهر سوخته سیستان را در نوشته‌هایش ابداع کرد. باستان‌شناسان با توجه به کاوش‌هایی که در این شهر انجام داده‌اند، فهمیده‌اند که نام شهر سوخته ارتباطی به نابودی آن ندارد. این شهر دوبار در تاریخ خود آتش سوزی گسترده را تجربه کرده است. درواقع وجود خاکستر در منطقه مسکونی این شهر ناشی از فعالیت کوره‌های صنعتگران در اطراف شهر بوده است.

اما آنچه که این تمدن را از بین برده است، تغییرات اقلیمی گسترده و تغییر در ماهیت تجارت بوده است. این شهر به تدریج متروکه و خالی از سکنه شد. شهر سوخته اولین بار در سال ۱۹۶۷ به صورت علمی مورد مطالعه قرار گرفت. گفته می‌شود کار مطالعه علمی روی شهر سوخته به حدود ۴۰۰ سال زمان نیاز دارد.

شهر سوخته کجاست؟

شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری شهرستان زابل قرار دارد و در جاده زابل به زاهدان واقع شده است.

تاریخ شهر سوخته

شهر سوخته دولت-شهر باستانی ایران است که تاریخ شکل‌گیری آن به هزاره سوم قبل از میلاد برمی‌گردد. تاریخ شکوفایی این تمدن مقارن با عصر برنز تخمین زده می‌شود. از جمله تمدن‌های مهم هم‌دوره تمدن شهر سوخته، تمدن جیرفت در کرمان است.

این شهر در مساحتی به وسعت ۲۸۰ هکتار بنا شده بود و پنج قسمت اساسی داشت. این قسمت‌ها به بخش مسکونی، بخش مرکزی، بخش صنعتی، بنای یادمان و گورستان تقسیم می‌شدند.

گفته می‌شود که هزاره‌های قبل، برخلاف وضعیت کنونی منطقه زابل، اقلیم شهر سوخته خشک و بیابانی و خالی از پوشش گیاهی نبوده است و درختان متنوع و متعددی در منطقه وجود داشته‌اند. به همین دلیل شهری به این وسعت در کناره رود هیرمند شکل گرفته بود.

براساس کاوش‌های باستان‌شناختی بسیاری از مردم شهر سوخته صنعتگر بودند و درکارشان مهارت بسیاری هم داشتند. پارچه‌های دستبافت، زیورآلات، کاشی و معرق‌کاری‌های به‌دست آمده از کاوش‌های محققان، این حقیقت را به آنها اثبات کرده است.

چرا شهر سوخته مهم است؟

شهر سوخته، میراث عظیمی از تاریخ باستانی ایران است. محوطه شهر سوخته با بیش از ۱۵۰ هکتار وسعت، مانند گنجینه‌ای عظیم برای مطالعات باستان‌شناسی پیش روی باستان‌شناسان گسترده شده است. حفاری‌های شهر سوخته، هربار منجر به کشفی گوشه‌ای جدید از ماهیت و تاریخ این شهر باستانی می‌شود.

پیشنهاد خواندنی: بهترین موزه های ایران؛ ۱۰ موزه برتر ایران را بشناسید

به شهر سوخته، شهر اولین‌ها هم می‌گویند. بسیاری از اکتشافات این شهر باستان‌شناسان را شگفت‌زده کرده است. آنها از کاوش‌های باستان‌شناختی در این شهر به حقایقی دست یافته‌اند که با توجه به قدمت تاریخی‌شان بسیار شگفت‌انگیز به نظر می‌رسند. در ادامه بعضی از شگفت‌انگیزترین کشفیات شهر سوخته را معرفی خواهیم کرد.

۱- نخستین عمل جراحی مغز در تاریخ

یکی از جالب‌ترین حقایقی که طی کاوش‌های باستان‌شناسی از شهر سوخته به‌دست آمد، این حقیقت را اثبات کرد که ساکنان شهر سوخته، از نظر پزشکی بسیار پیشرفته بوده‌اند.

محققان برای اولین بار اثر جراحی روی جمجمه دختری را پیدا کردند که به بیماری هیدروسفالی مبتلا بوده است. پزشکان قسمتی از استخوان جمجمه را طی جراحی برداشتند تا فشار آب روی مغز کمتر شود. آنها تخمین می زنند که دخترک چندین ماه پس از عمل زنده مانده بود. شگفت‌انگیز نیست؟

۲- نخستین چشم مصنوعی در تاریخ

یکی دیگر از حقایق جالب به‌دست آمده از پزشکی پیشرفته شهر سوخته، چشم مصنوعی است که از گور یک زن جوان کشف شده است. محققان سن این زن را بین ۲۸ تا ۳۲ سال تخمین می‌زنند.

۳- نخستین انیمیشن تاریخ

بله درست خواندید! شهر سوخته افتخار طراحی نخستین انیمیشن جهان را هم در کارنامه درخشان خود دارد. جامی که در حفاری‌های باستان‌شناختی کشف شده است این حقیقت را به دانشمندان اثبات کرد. روی این جام نقشی از یک درخت و یک بز کشیده شده است که طی ۵ تصویر متوالی بز به سمت درخت حرکت می‌کند و از برگ آن تغذیه می‌کند.

۴- نخستین تخته نرد تاریخ

گورستان ۷۶۱، نام مکانی است که قدیمی‌ترین تخته نرد تاریخ در آن پیدا شده است. این گور متعلق به یکی از ساکنین شهر سوخته است. این تخته ‌نرد ۶۰ مهره دارد.

۵- نخستین خط‌کش تاریخ

یکی دیگر از اشیا جالب کشف شده در شهر سوخته، خط‌کشی است که دقت آن برای محققان جالب توجه بود. دقت این خط نیم میلی‌متر است که برای تاریخ مردم شهر سوخته، رقمی شگفت‌انگیز به‌حساب می‌آید.

۶- سیستم لوله‌کشی و فاضلاب شهری بی‌نظیر

در حفاری‌های شهر سوخته، لوله‌هایی پیدا شده‌اند که گفته می‌شود احتمالا برای سیستم آبرسانی یا دفع فاضلاب شهری بوده باشد. پیدا شدن این لوله‌ها نشان از شبکه منظم و پیشرفته شهرسازی و اداره شهر دارد. همچنین مراکز صنعتی شهر سوخته از مناطق مسکونی جدا بوده‌اند و دور از آنها ساخته قرار داشتند. چنین نظم و مدیریتی میان شهرهای باستانی، نظیر ندارد و تعجب محققان را برانگیخته است.

۷- صنایع پیشرفته

همانطور که قبلا هم اشاره شد، ساکنین شهر سوخته به پیشه صنعتگری اشتغال داشته‌اند. صنایع کشف از این شهر، نشان از این دارد که آنها در صنعت به پیشرفت قابل توجهی دست پیدا کرده‌ بودند. کفش، پارچه، زیورآلات و معرق‌کاری‌هایی که از اکتشافات این شهر به‌دست آمده است، نشان از چیره‌دستی و مهارت صنعتگران این شهر دارد.

در شهر سوخته چه چیزهایی منتظر شماست؟

بسیاری از آثار به‌دست آمده از حفاری‌های شهر سوخته، در موزه ایران باستان نگهداری می‌شوند. اما محوطه شهر سوخته مانند یک موزه صحرایی بزرگ در برابر شما گسترده شده است. دیدن محوطه شهر سوخته مانند سفر به گذشته است. جایی که نیاکان ما در حال تجربه و کشف پیشرفته‌ترین علوم زمان خودشان بودند.

پیشنهاد خواندنی: راهنمای سفر به شوشتر

علاوه‌بر این، کنار محوطه شهر سوخته، موزه‌ای با همین نام ساخته شده است. موزه شهر سوخته، از اشیایی که در این محوطه کشف شده‌اند میزبانی می‌کند. مسئولان موزه بعضی از وجوه این شهر را، مانند گورستان مردم شهر سوخته، بازسازی کرده‌اند تا درک وضعیت زندگی مردم شهر سوخته برای مخاطب راحت‌تر باشد. بازدید از این موزه برای درک بهتر کاوش‌های باستان‌شناسی گزینه بسیار خوبی است.

اگر به بازدید شهر سوخته رفتید، آثار تاریخی باستانی اطراف شهر سوخته را هم از دست ندهید. آثار زیر جزو جالب‌ترین آثار اطراف این محوطه باستانی هستند:

۱- قلعه سه کوهه

قلعه سه کوهه یکی از آثار به جا مانده از دوره صفوی است. این قلعه در ۳۰ کیلومتری زابل قرار دارد و حدودا ۲۰ کیلومتر با شهرسوخته فاصله دارد. قلعه سه کوهه به خاطر عقبه تاریخی‌اش به نماد مبارزه با استبداد انگلستان در منطقه شناخته می‌شود.

میرقنبر، رئیس قبیله سربندی از قبایل مهاجر به منطقه، حاکمیت این قلعه را دست داشت. کسی که یکی از عوامل اصلی مبارزه علیه تجزیه ایران به‌حساب می‌آید.

۲- آتشکده کرکویه

بنای آتشکده کرکویه به دوره ساسانیان می‌رسد. آتشکده کرکویه یکی از آثار باستانی مهم منطقه به‌حساب می‌آید و در نزدیکی شهرستان هیرمند، در مرز بین ایران افغانستان واقع شده است.

۳- دهانه غلامان

دهانه غلامان یکی از شهرهای باستانی منطقه به‌حساب می‌آید که عمر آن به دوره هخامنشیان نسبت داده می‌شود. این شهر در ۵۷ کیلومتری شهرستان زابل واقع شده است. اهمیت دهانه غلامان به این این علت است که جزو معدود شهرهای به جا مانده از دوره هخامنشیان به حساب می‌آید. از طرفی دیگر نکته جالب در مورد دهانه غلامان این است که به گفته محققان این شهر تنها شهر باستانی است که گویا نقشه شهرسازی آن را قبل از بنای شهر کشیده بودند.

۴- قلعه رستم

قلعه رستم در ۷۰ کیلومتری زابل واقع شده است. قدمت این بنا به دوره صفوی باز می‌گردد. گفته می‌شود که قلعه رستم، مرکز حکومت‌داری خان در منطقه سیستانبلوچستان بوده است.

نکته آخر درمورد شهر سوخته

سیستان‌وبلوچستان، با همه شگفتی‌های تاریخی و طبیعی‌اش، یکی از گم‌نام‌ترین مراکز گردشگری کشور است. استانی که کافیست کمی بیشتر از آن بخوانیم تا عزممان را برای سفر به آن جزم کنیم. لذت تماشای بناهای باستانی، عوارض جذاب و بی‌نظیر طبیعی، مردم بسیار خونگرم و مهمان‌نواز و چشیدن غذاهای لذیذ محلی از موهباتی هستند که در سفر به این استان، نصیب‌تان خواهد شد. توصیه می‌کنیم که یک بار قبل از برنامه‌ریزی برای سفر، در مورد جاذبه‌های این استان مطالعه کنید تا مقصدتان را به سیستان‌وبلوچستان تنظیم شود. شک نکنید که سفر به این استان، از شیرین‌ترین سفرهای زندگی‌تان خواهد بود.

تجربه‌ای از سفر به این استان دارید؟ خوشحال می‌شویم اگر تجربیات خودتان را از سفر به سیستان‌وبلوچستان با ما به اشتراک بگذارید.