با ورق‌زدن کتاب تاریخ ایران به شهر شیراز و تاریخ پرفرازونشیبش می‌رسیم که روزهای زیادی را در دوران‌های مختلف تاریخی از سر گذرانده است، از دوران صفویه و زندیه گرفته تا قاجاری و پهلوی. در میان این شهر تاریخی آثار ارزشمندی وجود دارد که ثمره تلاش فرمانروایانی است که فکر آبادانی ایران را در سر داشتند. مسجد وکیل شیراز معروف به مسجد سلطانی، یکی از این آثار تاریخی است که به دستور کریم‌خان زند، یکی از صلح‌طلب‌ترین پادشاهان ایرانی، در پایتخت حکومتش ساخته شد.
به دستور این پادشاه زندیه، مجموعه‌ای با عنوان وکیل که شامل بازار وکیل، حمام وکیل و مسجد وکیل می‌شود، در مرکز شیراز ساخته شد. در ادامه به‌طور اختصاصی با بخشی از این مجموعه تاریخی یعنی مسجد وکیل شیراز در مجله گردشگری علی بابا آشنا می‌شویم.
مسجد وکیل کجاست؟
بهترین زمان بازدید از مسجد وکیل چه وقت است؟
دیدنیهای مسجد وکیل چه چیزهایی است؟
مسجد وکیل شیراز از گذشته تا امروز
گفتیم که کریم‌خان زند یکی از پادشاهان مقتدر و درعین‌حال منصف زندیه بود که در دوران حکومتش، ایران روزهای آرامی را از سر گذرانده است. او در سال ۱۱۸۷ هجری قمری دستور ساخت بنای ارزشمندی مانند مسجد سلطانی را داد که بلافاصله در قسمت غربی بازار وکیل و در انتهای راسته شمشیرگرها ساخته شد.
طبق نقل‌قول‌هایی که وجود دارد خود کریم‌خان به‌صورت مستقیم بر روند طراحی و ساخت مسجد وکیل شیراز نظارت داشته و حتی این‌گونه عنوان شده که طراحی این مسجد را خودش به عهده گرفته است. به همین خاطر این مسجد را نمادی از دیدگاه وکیل‌الرعایا نسبت به انسان می‌دانند چراکه باوجود زیبایی‌های باشکوهش، طرحی ساده دارد.
به نظر شما مسجدهای معروف ایران و جهان دقیقا به چه چیزی شهرت دارند؟ مثلا مسجد ایاصوفیه یا مسجد سلطان احمد در ترکیه یا مسجد جامع یزد کشورمان. این مساجد معمولا به زیبایی‌های معماری، ریزه‌کاری‌های رعایت‌شده در ساخت و مهم‌تر از همه به گنبدها و مناره‌هایشان معروف‌اند. اگر هم این نباشد، حداقل داستان مناره‌ها و گنبدشان خیلی جالب است (مثل مناره‌های مسجد سلطان احمد) اما مسجد وکیل شیراز به طرز عجیبی در اوج سادگی است و در آن خبری از گنبد و گلدسته‌های سربه‌فلک‌کشیده نیست.
نبود گنبد و مناره در مسجدی چون مسجد وکیل که به دستور حاکم وقت ساخته می‌شد، می‌تواند نشانی از دوری از افراط و تجمل توسط کریم‌خان زند باشد چراکه او در دورانی که ساخت گنبدهای زیبا و باشکوه رونق داشته و خزانه‌ای هم پر از غنایم هندی در اختیارش بوده، ساخت مسجدی ساده را بر مسجدی باشکوه که نامش را زنده نگه دارد، ترجیح داده است.
بافت آجری بنای مسجد سلطانی در کنار چشمه‌هایی که در صحن مسجد روان است، روح سادگی، صمیمیت و مردمی‌بودن این بنا را افزایش داده است. ناگفته نماند که ساخت چنین مسجد زیبا و بزرگی فقط دو سال طول کشیده که نشان از اهمیت‌دادن کریم‌خان به انجام به موقع و درست امور و کمترشدن هزینه‌هاست.
مسجد وکیل شیراز در گذر تاریخ یک بار توسط پسر فتحعلی شاه قاجار یعنی حسین‌علی میرزا فرمانفرما بازسازی شد و پس از آن هم برخی از کاشی‌کاری‌ها و کف آن توسط اداره حفاظت از آثار باستانی مرمت شده است. در سال ۱۳۱۱ هم به‌عنوان یکی از آثار تاریخی و معماری در میان آثار ملی ایران ثبت شد و در حال حاضر به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی شیراز در اختیار سازمان اوقاف قرار دارد.
معماری مسجد وکیل شیراز
صحبت‌کردن درباره مسجدی که در عین سادگی و صمیمیت معماری کم‌نظیر و حجاری فوق‌العاده‌ای دارد کار دشواری است. در این مسجد زیبای آجری، در کنار کاشی‌کاری‌های متنوع، کتیبه‌هایی با خط نستعلیق، نسخ و ثلث دیده می‌شود که تحسین‌برانگیزند.
باوجود سادگی بنا، از رنگ‌های متنوع، تصاویر و خطوط معماری و میناکاری برای زیباسازی قسمت‌های مختلف استفاده شده که به‌جرئت میتوان گفت هماهنگی بین زیبایی‌های هنری و فرهنگ دینی مردم، ستودنی است. خوب است بدانید که در کتاب سفرنامه اصفهان که توسط پیرلوتی نوشته شده، مسجد وکیل شیراز به کاخی لاجوردین و فیروزه‌فام تشبیه شده است.
مسجد وکیل شیراز، این مسجد زیبای دو ایوانی، به‌گونه‌ای ساخته شده که در کنار زیبایی و شکوه منحصربه‌فردش، آرامش و صفای خاصی در دل دارد و باعث می‌شود افرادی که به آن وارد می‌شوند، در آن احساس راحتی کنند. در واقع ازآنجایی‌که این مسجد برای استفاده روزانه مردم در کنار بازار ساخته شده، به‌گونه‌ای طراحی شده که زمانی که مردم عادی و کسبه از کار خود دست می‌کشند و برای ادای فریضه نماز و دیگر اجتماعات وارد آن می‌شوند، در کنار لذت‌بردن از زیبایی آن احساس آرامش و راحتی داشته باشند.
مسجد وکیل شیراز از چه بخش‌هایی تشکیل شده؟
مسجد وکیل شیراز در فضایی به مساحت ۱۱ هزار مترمربع با زیربنای ۸۶۶۰ مترمربع ساخته شده که گفته می‌شود ابعاد آن ۱۲۰ متر در ۸۰ متر است و شامل ورودی، حیاط، حیاط خلوت، شبستان‌ها، صحن و سرا و رواق‌های زیبایی است که در ادامه بیشتر درباره‌شان صحبت میکنیم.
ورودی‌های مسجد وکیل
در بخش غربی بازار وکیل و در انتهای راسته شمشیرگرها می‌توانید شکوه و وقار سردر زیبای مسجد وکیل شیراز را ببینید که با کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری‌های درجه یکش خودنمایی میکند. برای ورود به مسجد سلطانی، از بخش‌های دیگر بازار و کوچه‌های اطراف هم ورودی‌های فرعی وجود دارد اما این ورودی، ورودی اصلی آن است.
ورودی اصلی دو لنگه در دارد که هرکدام آن‌ها ۳ متر عرض و ۸ متر ارتفاع دارد. بالای این درها طاق‌نمای زیبایی وجود دارد که توسط کاشی‌های هفت‌رنگ با طرح گل و بوته تزیین‌شده و در میان آن کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که نام فتحعلی شاه و حسین‌علی میزرا به‌صورت آب طلاکاری و با خط ثلث در آن حک شده است. بالای در هم کتیبه دیگری از سال ۱۳۰۶ وجود دارد که در آن آیات قرآنی به خط نسخ نوشته شده است.
از سردر که عبور کنید، وارد دالانی ۸ضلعی می‌شوید که دو راهرو با زاویه ۹۰ درجه در سمت چپ و راستتان وجود دارد که شما را به صحن مسجد هدایت میکند. یکی از نقاط قوت معماری این بخش این است که راهروها به‌گونه‌ای طراحی شده است تا فرد حین ورود متوجه تغییر زاویه مسجد نشده و بتواند قبله مسجد و قبله شرعی را باهم هم‌سو کند.
در کنار این موارد خوب است بدانید که هنرمند سقف این دالان علاوه بر کاشی‌کاری‌هایی با نقش گل و بوته، عبارت زیبای لااله‌الاالله را هم به خط کوفی در آنجا حک کرده است.
حیاط وسیع مسجد و حوض مستطیلی‌اش
در مسجد وکیل شیراز دو حیاط وجود دارد. پس از عبور از دالان و راهروها، به حیاط بزرگ مسجد می‌رسید که فضایی مستطیل شکل به ابعاد ۶۰ در ۶۵ متر است که حوضی سنگی با ابعاد ۴۰ در ۵ متر در میان زمین سنگ‌فرش آن خودنمایی میکند.
دالانی کوچک در سمت قسمت شمال شرقی این حیاط قرار دارد که شما را به حیاط کوچک‌تر هدایت میکند که خودش فضایی با طول ۳۵ متر و عرض ۲۰ متر دارد و حوض کوچکی با ابعاد ۷ در ۱۲ متر در آن وجود دارد.
ایوان
در مسجد وکیل شیراز ایوانهای مختلفی وجود دارد. در بخش شمالی آن، ایوانی قرار دارد که به‌خاطر زیبایی‌اش نام طاق مروارید را از آن خود کرده است. طاق مروارید حدود ۲۰ متر ارتفاع و ۱۲ متر عرض دارد که البته با درنظرگرفتن جرزهای کاشی‌کاری شده‌ای که در دو طرفش وجود دارد، عرض آن به ۲۰ متر هم می‌رسد.
در این ایوان سه طاق‌نما وجود دارد که یکی از آن‌ها به مسجد راه دارد و دو تای دیگر در جلوی رواقی با عرض ۵ متر قرار گرفته است. علاوه بر این‌ها، یک شاه تویزه و دو گلدسته کوتاه در دوطرف طاق مروارید زیبایی این ایوان را چند برابر می‌کنند.
در کنار همه این موارد کافی است چرخی به اطراف این طاق زده یا نگاهی به سقف بیندازید تا با دیدن کاشی‌های هفت‌رنگ آن غرق در زیبایی و شگفتی طرح و گل‌های زینتی این نما شوید. دقت‌کردن به ازاره‌های مرمرین داخلی طاق و ازاره جرزهای سمت چپ و راست آن که با سنگ گندمک ساخته شده است هم خالی از لطف نیست.
تنها چیزی که از طاق مروارید باقی مانده است، کتیبه‌های دیدنی آن است. در این طاق دو کتیبه وجود دارد که در یکی از آن‌ها نام فتحعلی شاه قاجار با خط ثلث به روی زمینه‌ای از کاشی‌های لاجوردی توسط میرزاحسین‌ابن‌محمد شریف در سال ۱۲۴۳ نوشته شده که دورتادور ایوان کشیده شده است. کتیبه بعدی در زیر طاق رومی ایوان قرار دارد که به آیه قرآنی “الحمدلله الذی شرفنی بکتابه من کتیبه هذا البیت الجامع و انا المذنب عبدالعلی یزدی اشرف محمودی” اشاره میکند.
ایوان بعدی ایوان جنوبی است که روبه‌روی طاق مروارید قرار دارد. این ایوان با چهار طاق‌نما، زیبایی منحصر به فردی دارد که کاشی‌های هفت‌رنگ و ازاره‌های حجاری شده بر آن می‌افزاید. در ایوان جنوبی دو کتیبه وجود دارد که تاریخ‌های ۱۲۴۳ و ۱۲۴۴ بر آن‌ها حک شده است.
طاق‌نماهای زیبای مسجد وکیل
در بخش‌های غربی و شرقی مسجد وکیل شیراز، به‌صورت قرینه ۱۱ طاق‌نما وجود دارد که پشت آن‌ها در هر دوطرف، شرقی و غربی، دو رواق کوچک وجود دارد.
در این طاق‌نماها، بخش‌های جرزمانند و لچکی‌ها با کاشی‌های هفت‌رنگ تزیین شده است که در قسمت جلو یا پیشانی آن‌ها، اسامی خداوند جلوه میکند. جالب است بدانید که در پیشانی ششم شرقی، بخشی از یک آیه قرآن به خط نسخ حک شده که ادامه آن بر بالای طاق‌نمای ششم غربی نقش بسته است.
شبستان‌های مسجد وکیل شیراز
در مسجد سلطانی دو شبستان داریم که اول شبستان زمستانی یا شرقی را معرفی میکنیم. در پشت رواق ضلع شرقی مسجد، شبستانی وسیع با ابعاد ۲۵ در ۲۰ متر قرار دارد که پنج دهانه دارد. در این شبستان ۱۲ ستون پنج متری به‌صورت همسان، بار سقف آجری را به دوش می‌کشد.
در گنبدهای بین تویزه‌ها تا جایی که از در ورودی تا محراب امتداد یافته، از تزیینات کاشی‌کاری و در بقیه عرق‌چین‌ها از آجر استفاده شده است. بر سردر ورودی هم کتیبه‌هایی قرار دارد که آیاتی از قرآن کریم با خطوط نسخ و ثلث در زمینه‌ای به رنگ لاجوردی نقش بسته است. در کناره‌های ایوان هم چنین آیاتی نوشته شده است.
حالا به سراغ شبستان جنوبی برویم. گفتیم که در بخش جنوبی مسجد و روبه‌روی طاق مروارید، ایوان جنوبی با چهار طاق‌نما قرار دارد. این ایوان، ورودی شبستان بزرگ و اصلی مسجد وکیل شیراز است. این شبستان با حدود ۵۰۰۰ مترمربع مساحت و ۴۸ ستون سنگی مارپیچ همسان، می‌تواند شما را ساعت‌ها غرق در شگفتی و عظمت خود کند.
کف این شبستان از تخته سنگ‌های بزرگ و صافی پوشیده شده که ازاره آن با ارتفاع یک‌ونیم متر از سطح زمین با سنگ گندمک تزیین‌شده است. در بخشی از این شبستان منبر مرمرینی با ۱۴ پله یکسان وجود دارد که زیبایی خاصی به مسجد داده است.
جرزهای چپ و راست محراب با کاشی‌های هفت‌رنگ و نقوش گل و بوته، طاق و گنبد با نمایی آجری و تزیینات مقرنس و کاشی‌کاری، هنر معماری زندیه را به‌خوبی به رخ می‌کشند.
محراب و منبر مرمرین مسجد
میتوان ساعت‌ها درباره منبر مرمرین و محرابی که در شبستان اصلی مسجد وجود دارد صحبت کرد. گفته می‌شود که این منبر که از جنس سنگ مرمر است، به نیت ۱۴ معصوم با ۱۴ پله ساخته شده و نقل‌قول‌هایی درباره سنگ آن وجود دارد مبنی بر این که این سنگ‌های مرمر به دستور کریم‌خان زند از مراغه تهیه شده است که کاری سخت و هزینه‌بر بوده است. در کنار منبر هم گل‌های زیبای چندپر حجاری شده است که بر زیبایی آن افزوده است.
در سمت راست منبر، محراب اصلی مسجد، با تزییناتی ظریف و دیدنی خودنمایی میکند. سقف محراب با مقرنس‌کاری‌های ظریف و کاشی‌کاری خیره‌کننده‌اش، دنیایی از زیبایی را پیش چشمانتان ظاهر میکند.
بر دیواره‌های محراب هم کاشی‌کاری رنگارنگ با طرح گل و بوته‌های زیبا نقش بسته است. زیباتر از این گل‌ها نقش‌های یاعلی است که با خط کوفی، بر دیواره‌‌ها معرق‌کاری شده است. ازاره محراب با سنگ مرمر پوشیده شده که زیبایی خاصی به آن می‌بخشد. دورتادور محراب نیز کتیبه‌ای است که با خط ثلث سفید آیات قرآنی را بر زمینه‌ای از کاشی لاجوردی نشان می‌دهد.
ستون‌های خوش‌نقش مسجد وکیل
همان طور که گفتیم، داخل شبستان بزرگ و اصلی مسجد وکیل شیراز تعداد ۴۸ ستون سنگی مارپیچ خودنمایی میکند. این ستونها همگی به‌صورت همسان طراحی و پیاده‌سازی شده است که شکوه و جلوه‌ای خاص و دیدنی به مسجد داده است و از مهم‌ترین شاخصه‌های معماری و بخش‌های دیدنی این مسجد است.
ساعات بازدید از مسجد
برای بازدید از این مسجد تاریخی زیبا، درهای آن از ساعت ۸ونیم صبح تا ۸ شب به روی شما باز است.
بهترین زمان بازدید از مسجد
ازآنجایی‌که مسجد وکیل در قلب شهر شیراز واقع شده، میتوان گفت بهترین زمان سفر به شیراز فصل بهار است که پیشنهاد میکنیم برای بازدید از مسجد سلطانی قید خواب صبح را بزنید و در ساعات ابتدایی روز به بازدید از آن بروید چراکه انعکاس نور خورشید بر شیشههای در و پنجره مسجد، زیبایی رنگها را صدچندان میکند.
مسجد وکیل شیراز کجاست؟
مسجد وکیل شیراز یا به قول شیرازی‌ها مسجد سلطانی، در مجاورت بازار وکیل، در خیابان طالقانی و در نزدیکی میدان شهرداری که یکی از میدان‌های اصلی و پرتردد شهر است، قرار دارد. بنابراین دسترسی به آن به راحتی امکان‌پذیر است.
اگر قصد دارید با مترو به مسجد وکیل بروید، نزدیک‌ترین ایستگاه به آن ایستگاه زندیه است اما اگر با اتوبوس می‌روید، کافی است در ایستگاه میدان شهدا پیاده شوید.
اگر قصد دارید با خودروی شخصی به دیدن مسجد وکیل شیراز بروید، کافی است خودتان را به خیابان زند برسانید. دقت کنید که وارد زیرگذر خیابان زند نشوید و پس از رسیدن به میدان شهرداری به خیابان پیروزی وارد شوید و پس از گذر از خیابان فرهنگ، خودتان را به طالقانی برسانید.
نگران محل پارک اتومیبل خودتان نباشید چراکه باوجود این که مسجد وکیل شیراز پارکینگ اختصاصی ندارد ولی در نزدیکی آن پارکینگ‌هایی وجود دارد.
آدرس مسجد وکیل شیراز
استان فارس، شیراز، خیابان زند، خیابان پبروزی، خیابان فرهنگ، خیابان طالقانی، بازار وکیل، انتهای راسته شمشیرگرها، ورودی اصلی مسجد وکیل
مسجد وکیل شیراز روی گوگل مپ
آنچه درباره مسجد وکیل شیراز گفتیم
در این مقاله به معرفی مسجد وکیل شیراز که در میان مردم این شهر به مسجد سلطانی معروف است پرداختیم. گفتیم که در دوران زندیه به دستور کریم‌خان زند و و با نظارت مستقیم خودش، در اوج سادگی، به زیبایی ساخته شده است.
پس از بررسی تاریخ این مسجد از گذشته تا به امروز، به سراغ معماری و بخش‌های مختلف آن رفتیم. از ورودی اصلی آن شروع کردیم و پس از گذر از یک دالان ۸ضلعی به حیاط اصلی رسیدیم. با طاق‌ها و ایوانهای مختلف آن آشنا شده و وارد شبستان اصلی شدیم و درباره زیبایی و شگفتی محراب، منبر مرمرین و ستون‌های همسان آن صحبت کردیم.
