ایرانیان از زمان‌های قدیم، شکوهِ شادی و دلخوشی را از سمت پروردگار و سختی و غم را از جانب اهریمن می‌دانستند، به همین دلیل پس از پایان یافتن یک دوره سختی و مشقت، آن را جشن می‌گرفتند. جشن‌هایی که از روزگار دور تا به امروز در میان ما ایرانیان همچنان باقی‌مانده‌اند، روزی برای رهایی از سختی‌های روزگار برپا می‌شده‌اند: نوروز، جشن مهرگان، جشن سده، چهارشنبه‌سوری و شب یلدا از آن‌دسته آیین‌هایی هستند که به شکرانه‌ی دیدن روزهای روشن برگزار می‌شدند. شب یلدا، یکی از متنوع‌ترین آیین‌هایی‌ست که در اقصی نقاط کشور عزیزمان، با باورها و مراسمی مخصوص همان مناطق برگزار شده و به خصوص در مناطق سردسیر کشور با آب و تاب بیشتری برپا می‌شود. البته که در تمامی این مراسم، نقاط مشترک زیادی دیده شده اما همان تفاوت‌های اندک، به جذابیت و شیرینی این مراسم اضافه کرده است. همراه ما باشید تا در کنار هم، شب نشینی آیین یلدا را در مناطق مختلف ایران نظاره‌گر باشیم.
استان مازندران: چله شو
اهالی مازندران معتقدند که در اولین شب زمستان باید به فردی تحت عنوان «آل» کمک کرد تا روزیِ زمستان زیاد شود. «آل» سرتاپای خود را سیاه می‌کند و صورت خود را هم با پارچه‌ای سیاه می‌پوشاند و با رفتن به خانه‌ی همسایه‌ها و در زدن، از اهالی خانه برای آذوقه‌ی زمستانیِ نیازمندان خیرات طلب می‌کند و در همین حین قصه‌ای قدیمی از پیرزن سرما به دوش را برای اهالی خانه نقل می‌کند. مازندرانی‌ها شب اول زمستان را «چله شو یا گت چله» می‌نامند و در این شب در خانه‌ی بزرگان فامیل دور هم جمع می‌شوند و شب‌چره‌ی مخصوص شب چله را نوش جان می‌کنند. آن‌ها معتقدند که اگر در این شب، ماست یا هندوانه بخورند دیگر تا آخر زمستان از سرما در امان خواهند ماند. همچنین در این شب، دختران دم بخت با پوشاندن صورت خود، از هفت خانه، چیزی هدیه می‌گیرند و اگر تا بازگشت به خانه کسی آن‌ها را ندید و نشناخت، به حاجت‌شان خواهند رسید.
استان اردبیل: چیله گجه سی
فصل زمستان در اردبیل به سه دوره‌ی مختلف تقسیم می‌شود: ۴۰ روز اول زمستان «چله‌ی بزرگ»، ۲۰ روز بعد از آن «چله‌ی کوچک» و ۳۰ روز آخر آن «بایرام آیی» یا ماهِ عید نامیده می‌شود. آن‌ها همچنین چهار روز آخر چله‌ی بزرگ را «بویوک چیله» و سه روز اول چله‌ی کوچک را «کیچیک چیله» می‌نامند و زمانِ بین هفتم تا سیزدهم بهمن‌ماه را «خیدیر» نام‌گذاری کرده‌اند، چراکه در این زمان، اردبیل شاهد سرما و برف‌های سنگینی بوده است و سرمای زمستان درست در این بازه زمانی به اوج خود می‌رسیده است. به عقیده‌ی اردبیلی‌ها، با پایان «خیدیر»، زمستان هم به نوعی تمام می‌شود. آیین شب چله در اردبیل بسیار مشابه آیینِ مرسوم و ملی شب چله در استان‌های دیگر است و میوه‌هایی نظیر هندوانه یا همان چیله قارپوزی، انار، مرکبات و قورقا یا همان گندم برشته، آجیل و دیگر تنقلات را در کنار اعضای فامیل سرو می‌کنند و همگی دست به دعا برمی‌دارند تا به شکرانه‌ی این شب، «خیدیر» را به سلامت پشت سر بگذارند.
بیشتر بخوانید: ۱۰ حمام تاریخی ایران را بشناسید
استان لرستان: شو چله یا توک چله
لرستانی‌ها در گویش محلی‌شان، شب یلدا را «شو چله یا توک چله» می‌نامند و در برخی مناطق لرستان به آن «اول قهاره» هم گفته می‌شود که به معنی آغاز فصل زمستان، فصلی قهار و سخت و سرد با شب‌های بلند است. آن‌ها با برپایی مراسم «شو چله» و جمع شدن در خانه‌ی بزرگان فامیل و خوردن تنقلات و میوه‌های مختلف، خود را آماده‌ی شروع فصل قهار سال می‌کنند. لرستانی‌ها همچنین در این شب، رسم «کُشتی» را هم به جا می‌آورند؛ به این ترتیب که هر خانواده بسته به وضعیت مالی و اقتصادی‌اش، گوسفند، بز یا بوقلمونی را قربانی می‌کند و همان شب در کنار اعضای فامیل، گوشتش را کباب کرده و می‌خورند. آیین دیگر لرستانی‌ها در این شب «شال دَرکِنی» است: در این مراسم جوانان و نوجوانان لُری به پشت‌بام خانه‌ی همسایگان و هم‌محلی‌ها می‌روند و با آویزان کردن شال بلند از بالای پشت بام به سمت پنجره‌ی اهالی خانه و خواندن اشعاری به گویش لری، از آن‌ها خیرات طلب می‌کنند:
امشو اول قهاره خیر دِ حُونَت بَواره
نون و پنیر و شیرَه کیخا حُونَت نَمیرَه
معنی:
امشب اول زمستونه ، ان‌شاء‌الله خیر در خونه‌ت رو بزنه
نون و پنیر و شیره، بزرگِ خونه‌ت نمیره
استان خراسان جنوبی: کف زدن
از آیین‌های ویژه‌ی شب یلدا در استان خراسان جنوبی در کنار دورهمی‌ها و خوردن تنقلات و گرفتن فال حافظ، مراسم «کف زدن» است. در این مراسم ریشه‌ی گیاهی به نام «چوبک» را که در این منطقه به «بیخ» معروف است در آب می‌خیسانند و پس از چند بار جوشاندن آن در آبِ جوش، در تغار یا ظرفی بزرگ و سفالی می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل این مایع را با چوب‌های نازک درخت انار که در آنجا «دسته گز» نامیده می‌شوند به قدری هم می‌زنند تا تمام مایع کف کند. کفِ آماده شده با اضافه کردن شیره، آماده‌ی خوردن شده و می‌شود آن‌را با مغز گردو و پسته تزیین کرد. بعضی از جوانان این منطقه، قبل از خودن کف‌ها، آن‌ها را به سر و صورت هم می‌مالند و با صدای خنده‌هایشان، سرما را از آزار رساندن به یکدیگر، می‌ترسانند.
بیشتر بخوانید: میدان مشق تهران
استان مرکزی: چله بزرگه، چله کوچیکه، چله وسطی
آیین شب یلدا در استان مرکزی که یکی دیگر از استان‌های سردسیر ایران به حساب می‌آید، در سه شب متوالی و با عناوین «چله بزرگه»، «چله وسطی» و «چله کوچیکه» برگزار می‌شود. در این شب‌ها، اهالی خانواده در کنار بزرگ‌ترهای فامیل جمع می‌شوند و دور کُرسی می‌نشینند و تنقلات شب یلدا را در کنار تعریف کردن خاطرات و قصه‌های قدیمی، جشن می‌گیرند. یکی از بازی‌های مرسوم در این شب و در بین اهالی استان مرکزی، بازی «گل یا پوچ» است که توسط بزرگترها با کودکان و نوه‌های فامیل انجام می‌شود و در نهایت، بزرگان هدیه‌ای به کودکان فامیل می‌دهند تا هم کامشان شیرین شود و هم دلشان از بودنِ بزرگترها گرم شود و خودشان را برای زمستان‌های سخت استان مرکزی، آماده‌تر ببینند.
استان اصفهان: چله زری و عمو چله
اصفهانی‌های قدیم، زمستان را به دو بخش «چله» و «چله کوچیکه» تقسیم می‌کنند: چله از اول دی‌ماه تا دهم بهمن و چله کوچیکه از دهم بهمن تا سی‌ام بهمن ادامه دارد. این آیین به دو بخش «چله زری (ماده)» و «عمو چله (نر)» تقسیم می‌شود، زیرا اهالی اصفهان از گذشته، اشیا و اتفاقات را به دو جنس نر و ماده تقسیم می‌کردند. آن‌ها مراسم شب چله را برای خوشامد گویی به چله زری و عمو چله برپا می‌کنند و به همین مناسبت، لباس‌ها و رخت‌خواب‌هایشان را در مقابل نور کم رمق آفتاب زمستان پهن می‌کنند تا به این دو اعلام کنند که برای آمدنشان آماده هستند. علاوه بر این، در شب اول زمستان، مثل سایر نواحی کشور، در خانه‌ی بزرگان فامیل جمع می‌شوند و با خوردن تنقلات، این شب را جشن می‌گیرند.
بیشتر بخوانید:
