در قرن اخیر گردشگری آنچنان توسعه پیدا کرده که در سراسر جهان به عنوان یک صنعت موردتوجه قرار گرفته است. صنعتی که می‌تواند مشکلات بسیاری از قبیل بی‌کاری، پایین بودن سطح درآمد سرانه و کمبود درآمد کشورها را به‌‌راحتی جبران کرده و موجب ایجاد درآمد، اشتغال‌زایی، رشد بخش خصوصی و توسعه زیرساخت کشورها شود. به همین دلیل است که امروزه دولت‌ها در پی آن هستند با برنامه‌ریزی صحیح و حساب‌شده توریسم و گردشگری را در کشورشان گسترش دهند. گردشگری انواع متعددی دارد که یکی از محبوب‌ترین آن، گردشگری روستایی است. اهمیت و محبوبیت این نوع گردشگری تا آنجاست که بسیاری از متخصصان حوزه گردشگری معتقدند روستاها در آینده به یکی از مهمترین مقاصد گردشگران تبدیل خواهند شد.
به دلیل اهمیت این موضوع و از آنجاکه کشورمان ایران با در اختیار داشتن مناطق روستایی و فضاهای طبیعی بکر پتانسیل گسترش این گردشگری را دارد، در اتاق خبر مجله گردشگری علی بابا با دکتر محمدرضا رضوانی، نایب رئیس انجمن علمی گردشگری ایران و استاد دانشگاه تهران پیرامون این گردشگری، تحقق آن و نقش آن در توسعه روستاها صحبت کرده‌ایم.
گردشگری روستایی به چه معناست؟
دکتر محمدرضا رضوانی با بیان اینکه، تعاریف متعددی از این مدل گردشگری ارائه شده گفت: بعضی از این تعاریف، هرگونه گردشی که در نواحی روستایی انجام می‌گیرد را گردشگری روستایی می‌نامند که البته نقدهایی به این تعاریف وارد است. از این رو، در ارائه تعریف مناسبی از این مقوله، باید گفت این نوع گردشگری معرف زندگی، فرهنگ، هنر و میراث مناطق روستایی است و جامعه محلی را از لحاظ اجتماعی و اقتصادی بهره‌مند می‌سازد؛ ضمن اینکه، ارتباط بین گردشگران و جوامع محلی را برای غنی‌سازی تجربه گردشگران فراهم می‌کند.
این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: در تعریفی که توسط سازمان جهانی گردشگری ارائه شده هم به پیوند فعالیت و تجربه بازدیدکنندگان با طیف وسیعی از محصولات مبتنی بر طبیعت، کشاورزی، ماهیگیری و سبک زندگی روستاییان تاکید دارد. با اتکا براین تعاریف می‌توان ویژگی‌هایی را برای گردشگری روستایی برشمرد که یکی از مهمترین آنها روستاپایه بودن فعالیت‌ها و محصولات گردشگری روستایی است که باید دارای ویژگی‌های خاصی باشد. در این نوع گردشگری گردشگران علاقه ویژه‌ای به ارتباط با جوامع محلی دارند و علاقه‌مند هستند با شیوه زندگی افراد بومی آشنا شوند. ضمن اینکه، گردشگران روستایی تمایل دارند در فعالیت‌های معمول زندگی روستاییان مشارکت کنند، به‌همین دلیل است که غلبه کسب‌وکارهای خرد و خانگی در این نوع گردشگری موردتاکید قرار گرفته است.
وی با بیان اینکه این نوع گردشگری انواع مختلفی دارد و با توجه اینکه حدود ۸۰ درصد عرصه‌های طبیعی در سطح جهان را روستاها تشکیل داده‌اند، بسیاری از مطالعات گردشگری پیرامون گردشگری در نواحی روستایی انجام گرفته، تصریح کرد: این مقوله برای طیف وسیعی از فعالیت‌های گردشگری مانند گردشگری کشاورزی، گردشگری فرهنگی، خلاق، گردشگری غذا و اکوتوریسم به کار برده می‌شود.
ارتباط بین گردشگری و توسعه روستایی
رضوانی افزود: با توجه به تحولاتی که در چند سال گذشته، به لحاظ فکری، فرهنگی و اجتماعی در عرصه جهانی اتفاق افتاده، ذائقه گردشگران تغییر کرده و برخلاف گذشته گردشگران امروزی به‌دنبال تجربه کردن فضاهای جدید هستند که در این میان طبیعت‌گردی در فضاهای روستایی نقش مهمی را ایفا می‌کند. بنابراین، از یک‌سو مناطق روستایی با توجه به منابع طبیعی و غنی فراوانی که در اختیار دارند، برای توسعه این نوع گردشگری عرصه خوبی محسوب شده و از سوی دیگر، گردشگری با توجه به ماهیتی که دارد فرصت بسیار مناسبی برای توسعه مناطق روستایی است و می‌تواند به تجدید حیات روستاها، ایجاد اشتغال و درآمد افراد بومی کمک کند.
این محقق و پژوهشگر با تاکید بر اینکه، گردشگری روستایی به حفظ میراث طبیعی و فرهنگی کمک کرده و برای زنان و جوانان فرصت‌های مناسبی را فراهم خواهد کرد، گفت: پژوهش‌ها حکایت از آن دارد که جمعیت شهری چه در سطح جهان و چه در داخل کشور در حال گسترش است و پیش‌بینی شده که تا سال ۲۰۵۰ حدود ۸۶درصد جمعیت جهان شهرنشین خواهند بود. از این‌رو، با توجه به شرایط زندگی شهری نیاز به سفر در طبیعت و مناطق روستایی به مراتب بیشتر خواهد شد. اینجاست که وجود مناطق روستایی در فراهم کردن فرصت‌های گردشگری برای جوامع شهری در حال گسترش اهمیت می‌یابد. ضمن اینکه، این جمعیت شهری بازار بسیار خوبی را برای گردشگری روستایی فراهم می‌کنند.
گردشگری با رویکرد توسعه پایدار
رضوانی با بیان اینکه در گردشگری اساسا رویکردهای مختلفی وجود دارد، ادامه داد: در مقابل رویکرد گردشگری انبوه که آثار نامطلوب اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی به همراه دارد، رویکردهای جایگرینی وجود دارد که پایدارتر هستند. به این معنا که ملاحظات اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی را در نظر دارند. این رویکردها شامل گردشگری اجتماع محور، گردشگری پایدار، خلاق و گردشگری هوشمند است. بنابراین، یکی از این رویکردها که با شرایط مناطق روستایی سازگار بوده و می‌تواند تجلی واقعی مفهوم گردشگری روستایی باشد، این نوع از گردشگری اجتماع محور است. در این نوع گردشگری، جامعه، مردم و نهادهای محلی در برنامه‌ریزی و مدیریت گردشگری نقش موثری داشته و از منافع آن بهره‌مند خواهند شد.
نایب رئیس انجمن علمی گردشگری ایران تصریح کرد: معیارهایی که در این نوع گردشگری وجود دارد، مالکیت و مدیریت محلی است. به این معنا که کسب و کارها باید محلی بوده و توسط افراد محلی شکل گرفته باشد و این افراد در کسب و کارها مشارکت داشته باشند. به بیان دیگر، اقوام محلی برای بهره‌مندی باید در برنامه‌ریزی‌های مربوط به گردشگری روستایی نقش فعال داشته باشند، درغیر اینصورت جامعه محلی نمی‌تواند از مزایای این نوع گردشگری بهره لازم را ببرد.
وی خاطرنشان کرد: البته، در بحث گردشگری روستایی اجتماع محور الزامات دیگری وجود دارد که مشارکت مردم و نهادهای محلی در برنامه ریزی و مدیریت مهمترین آنهاست. پیش‌نیاز این مشارکت توانمندسازی جامعه محلی است تا بتوانند مشارکت موثری داشته باشند که در این زمینه نقش آموزش مطرح است. ضمن اینکه رویکردی در این میان حائز اهمیت است که مفهوم پایداری را در خود جای دهد.
تجربه گردشگری روستایی در سطح جهان
رضوانی با اشاره به تجربه‌های موفق کشورهای مختلف دنیا در گردشگری روستایی، تصریح کرد: کشورهای اروپایی به این گردشگری نگاه ویژه‌ای داشته و با رونق این نوع گردشگری توانسته‌اند در اقتصاد محلی روستاها درآمد مستقیم ایجاد کنند که این کارکرد در تجدید حیات مناطق روستایی در اروپا نقش موثری داشته است. علاوه‌براین، سبک نوین این گردشگری تحت عنوان مزرعه‌های شادی چند سال است که در چین مطرح شده و توانسته درآمد بالایی برای مناطق روستایی ایجاد کند و مورد توجه گردشگران نیز قرار گرفته است.
ویلاها و خانه‌های دوم معضل گردشگری روستایی در ایران
وی ادامه داد: با وجود اینکه این گردشگری در ایران سابقه زیادی دارد، اما این نوع گردشگری در آن معنای خاص خود که راجع به آن صحبت شد، بعد از انقلاب در کشور گسترش پیدا کرده است. البته این گردشگری در ایران بیشتر در قالب خانه‌های دوم مورد توجه قرار گرفته که به نوعی الگوی گردشگری ناپایدار محسوب می‌شود و متاسفانه در سال‌های گذشته گسترش یافته است. اما با این حال، در برنامه چهارم توسعه، به گردشگری روستایی با الگویی پایدار نیز توجه شده و بر اساس آن روستاهای هدف گردشگری و مناطق نمونه گردشگری مطرح شده است که اقدام مثبتی تلقی می‌شود. در چند سال اخیر توسعه اقامتگاه‌های بومگردی فرصت خوبی را برای گردشگری در مناطق روستایی ایجاد کرده و در مجموع تجربه نسبتا موفقی در این حوزه تلقی می‌شود. همچنین، گردشگری کشاورزی که تا کنون مورد غفلت واقع شده بود، خوشبختانه مورد توجه قرار گرفته و شرایط خوبی در کشور پیدا کرده است.
رضوانی مطرح کرد: نکته مهمی که در گردشگری روستایی باید مورد توجه قرار گیرد بحث پایداری الگوهای گردشگری است. بر این اساس، الگوهای گردشگری از لحاظ پایداری اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند. دسته نخست الگوی ویلاسازی و خرید و تملک خانه‌های دوم در مناطق روستایی است که متاسفانه بدون برنامه و مدیریت در حال گسترش است که نه تنها به ایجاد اشتغال در روستاها و درآمد روستایی کمکی نکرده بلکه، باعث تخریب محیط زیست روستاها نیز شده است.
وی ادامه داد: البته همین الگوی گردشگری در کشورهای اروپایی به دلیل کنترل و مدیریت صحیح به صورت پایدار شکل گرفته است. به این معنا که خانه‌های دوم در داخل بافت روستاها و با ترمیم خانه‌های قدیمی شکل گرفته است، اما در کشور ما خانه‌های دوم عمدتا در خارج از بافت روستاها و در عرصه‌های طبیعی و جنگلی گسترش پیدا کرده و آثار نامطلوبی برجا گذاشته که البته در چند سال اخیر با کنترل این پدیده آثار نامطلوب آن کاهش یافته است.
تاب‌آوری و توسعه پایدار
رضوانی اظهار کرد: الگوی دوم، بومگردی، گردشگری کشاورزی و گردشگری تاریخی-فرهنگی است که به‌طور نسبی در کشور موفق بوده و توانسته با ایجاد اشتغال و درآمد، حیات روستایی را احیا کند. تجارب موفق و مثبتی در این زمینه در کشور وجود دارد که لازم است فراگیر شده و در کشور گسترش پیدا کند. ضمن اینکه، لازم است متوجه این موضوع باشیم که این نوع گردشگری جایگزین دیگر فعالیت‌های روستایی نیست و نباید باشد؛ بلکه باید مرتبط و مکمل سایر فعالیت‌های روستایی و در راستای تقویت زنجیره ارزش سایر فعالیت های روستایی به وجود بیاید.
وی تاکید کرد: در چنین شرایطی گردشگری روستایی پایداری و تاب‌آوری بیشتری خواهد داشت. به این معنا که، اگر در زمانی، بحران طبیعی یا انسانی پیش بیاید، آسیب‌هایی که کسب و کارهای مرتبط با این نوع گردشگری خواهند دید به دلیل اینکه در برنامه‌ریزی‌ها یک فعالیت مکمل در نظر گرفته شده‌اند و نه جایگزین، کمتر خواهد بود.
