خانه‌ها و بناهای قدیمی از آن نظر ارزشمند هستند که میراث یک شهر، کشور و هویت یک فرهنگ محسوب می‌شوند. این بناها صرف‌نظر از جنبه تاریخی و فرهنگی که دارند، زیبایی بصری خاصی به شهرها می‌بخشند، اما رفته‌رفته باید با تماشای این ساختمان‌های منحصربه‌فرد خداحافظی کنیم؛ چراکه نه تنها روند تخریب این بناها متوقف نشده، بلکه در سال‌های اخیر شدت بیشتری هم پیدا کرده است.
البته آثار تاریخی، همواره در معرض تهدیدات طبیعی، افول و زوال قرار دارند که گاهی قابل کنترل نیستند، اما در بسیاری از موارد سهل‌انگاری مردم و مسوولان، به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم منجر به تخریب آثار فرهنگی و تاریخی می‌شود که جای نقد و بررسی دارد.
به‌عنوان مثال چندسالی است بحث تخریب و در پی آن مرمت خانه نیما یوشیج، پدر شعر نو فارسی، موردتوجه رسانه‌ها قرار گرفته است. اما متاسفانه این اقدام هم مانند بسیاری از موارد مشابه مانند گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، تخریب بیشتری را متوجه بنا کرده است. به‌گونه‌ای که پس از گذشت مدت طولانی از مرمت، اکنون خانه نیما حتی دیگر سقف هم ندارد!
با توجه به اهمال و خطاهایی که در رابطه با ترمیم آثار باستانی و بناهای قدیمی دیده شده و البته کم هم نیستند، در این گزارش سعی داریم به این موارد اشاره کرده و آنها را مورد بررسی قرار دهیم. با مجله علی بابا همراه باشید.
مرمتی که منجر به تخریب می‌شود
در بسیاری از موارد مشاهده شده که برای پاکسازی سطح سنگ‌ها به‌گونه‌ای اقدام می‌شود که نه تنها پاکسازی صورت نمی‌گیرد، بلکه موجب تخریب بیشتر سنگ‌ها و کاشی‌هایی که قدمتی دیرینه دارند هم می‌شود.
البته این همه ماجرا نیست، در بسیاری از موارد گزارش شده که مرمت‌گرها که گاه هیچ تخصصی در انجام این کار ندارند، برای جلوگیری از رخنه آب باران در گنبدها و مناره‌ها اقدام به تعبیه ناودان یا آبراهه در بنای تاریخی کرده‌اند که این کار نه تنها موجب از بین بردن جلوه بصری بنای تاریخی شده، بلکه آسیب‌های جبران ناپذیری را نیز در بنا برجای گذاشته است.
جای خالی متخصص مرمت آثار تاریخی
یک کارشناس آثار تاریخی در رابطه با این موضوع با بیان اینکه برای مرمت اثر تاریخی باید متخصصی وجود داشته باشد تا مطالعه‌های فن‌شناسی را پیرامون مرمت اثر انجام دهد، گفت: مطالعه فن‌شناسی به معنای بررسی مواد، مصالح، روش و شیوه‌های ساخت است.
میلاد وندایی ادامه داد: پس از فن‌شناسی باید نقشه‌های آسیب‌نگاری فراهم شود و سپس بر اساس آنها آسیب‌نگاری و واکاوی بنا با تکیه بر داده‌های فن‌شناسی شناسایی شود. چراکه ضروری است در ابتدا درک درستی از آسیب‌های موجود در یک اثر وجود داشته باشد.
وی تصریح کرد: در حوزه پاکسازی هم لازم است از رسوب‌ها و آلودگی‌ها و بخش‌های آسیب‌دیده، نمونه‌برداری شده و در آزمایشگاه‌های تخصصی مورد بررسی قرار گیرد و نتایج به دست آمده از آزمایش‌ها و واکاوی نتیجه‌ها قبل از اجرای کار موجود باشد.
براساس این گزارش، بسیاری از آثار تاریخی موجود در کشور ثبت ملی و برخی از آنها هم ثبت جهانی هستند. به ویژه در رابطه با آثاری که ثبت جهانی هستند، لازم است مدام رصد و آسیب‌ها شناسایی شده و حتی‌المقدور با اقدامات پیشگیرانه اجازه داده نشود آثار به مرمت اضطراری نیاز پیدا کنند.
خبری از گزارش مرمت آثار نیست
روند کار مرسوم در دنیا در رابطه با مرمت آثار و بناهای تاریخی اینگونه است که باید مدام گزارش‌های متعددی در مراحل مختلف پیش از مرمت، حین مرمت و پس از آن در دسترس باشد. مزیت این اقدام این است که متخصصان و گروه‌های مختلف دست‌اندرکار در پروژه می‌توانند مراحل مرمت را با توجه به گزارش‌های ارائه شده از نزدیک مشاهده کرده و در صورت لزوم اقدام به ارائه نقد و نظر کنند.
لزوم مرمت بناهای تاریخی با همکاری بخش آکادمیک و تجربی
این کارشناس آثار تاریخی در ادامه افزود: نکته مهمی که در این خصوص وجود دارد این است که برای اجرای چنین پروژه‌هایی که حساسیت بالایی دارند، آسیب‌شناس بنای تاریخی، متخصص سازه تاریخی، متخصص مرمت آثار تاریخی، استادکارهای قدیمی، باستان‌شناسان، کاشی‌کار و… در کنار هم قرار بگیرند و با اتفاق نظر کاری علمی و اصولی را پیش ببرند.
به گفته این کارشناس میراث فرهنگی، اگر هدف شهرداری و وزارت میراث فرهنگی، حفظ اصالت بناهای تاریخی باشد، می‌توانند با هم همکاری داشته و مسائل را حل کنند.
البته در این میان جدای نبود متخصص با دانش کافی و ساز وکارهای مناسب این اقدام، مشکلات دیگری هم وجود دارد که یکی از مهمترین آنها، کمبود بودجه برای انجام این کار است. وقتی بودجه به اندازه کافی در اختیار اعضای تیم قرار نمی‌گیرد، قطعا نمی‌توان تمام مراحل علمی مرمت آثار را به درستی و دقت طی کرد و همچنین در این شرایط امکان بهره‌گیری از دانش متخصصان این حوزه هم به حداقل می‌رسد. این درحالی است که با صرف بودجه مناسب و بهره‌گیری از راهنمایی درست کارشناسان مربوطه، می‌توان مانع بروز این اتفاقات شد.
یکی دیگر از مشکلاتی که در این رابطه وجود دارد عدم وجود و رعایت قوانین حقوقی در قراردادهاست. به‌عنوان مثال وزارت میراث فرهنگی و سایر متولیان امر این قدرت را ندارند که پیمانکار متخلفی که از قرارداد خود سرباز می‌زند یا سایر سازمان‌ها و ارگان‌هایی که این میراث را شخصی‌سازی می‌کنند به‌صورت جدی برخورد کند. در حالی‌که در کشورهای پیشرفته و صاحب سبک در این حوزه در صورت بروز چنین اتفاقاتی فرد با جریمه‌های سنگین مواجه می‌شود.
علاوه بر همه این ها بنا بر نظر متخصصان و کارشناسان مربوطه، نبود مدیریت یکپارچه، جزیره‌ای عمل کردن متولیان دست‌اندرکار از دیگر مشکلاتی هستند که روند پیشگیری از تخریب و حفظ و مرمت بناهای تاریخی و میراث فرهنگی کشور را با چالش مواجه می‌کند.
این مسائل در کنار عدم‌تخصیص بودجه کافی و ضعف‌های حقوقی کار را بسیار سخت کرده است. به‌گونه‌ای که در سال‌های اخیر به‌وفور شاهد نابودی بناهای تاریخی کشورمان بوده‌ایم. این درحالی است که پیشگیری از تخریب و مرمت آثار و بناهای تاریخی با یک برنامه‌ریزی صحیح و مدیریت یکپارچه، صرف بودجه مناسب و همچنین با هم‌افزایی میان مسولان شهردای و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به‌راحتی قابل حل شدن است.
